Urbis Traiectensis

Urbis Traiectensis…

In het hier volgende overzicht zijn de schriftelijke bronnen, waarin de plaatsnaam “Traiectum” genoemd wordt, chronologisch gerangschikt tot ± 900. De opsomming is niet volledig, daar op veel plaatsen sprake is van herhaling. Alle mij bekende bronnen betreffende de plaats(en) “Traiectum” zijn aangehaald.
Vóór 950 wordt nooit een nadere aanduiding gegeven bij de plaats Traiectum. Eerst ná 950 wordt er onderscheid gemaakt tussen “Traiectum superior- Maastricht” en “Traiectum inferior-Utrecht”, of tussen “Traiectum ad Mosam-Maastricht” en “Traiectum ad Rhenum-Utrecht”.

* = Traiectum wordt als Utrecht geduid.
** = Traiectum wordt als Maastricht geduid.
PSHAL = Publications de la Société Historique et Archéologique dans le Limbourg, Maastricht.
M.G.S. = Monumenta Germaniae Historica Scriptorum.


* 1. Itinerarium Antonini, ± 290.
De route “A Lugduno, caput Germaniarum, Argentorato”:
Albanianis-Traiecto-Mannaricio-Carvone-…etc.
Dit Traiecto, neemt men aan, is Utrecht. Meerdere argumenten zijn aan te voeren voor de hypothese dat met het door Antonini genoemde “Traiectum” Maastricht bedoeld werd.
(Stolte B.: De Romeinse wegen in het land der Bataven en de Tabula Peutingeriana K.N.A.G. 1938, p. 107.
Kreijns J.: Het Traiectum van Antonini en de Peutingerkaart, Maastricht 2000; SEMafoor 3.3. augustus 2002, p.30).

** 2. Notitia Galliarum, ± 400.
Lijst van bisdommen van Gallië. VIII. Provincia Germania Secunda – civitates n. II:
Metropolis civitas Agrippinensium, civitas Tungrorum.
Latere bijschriften: in enige handschriften na Tungrorum “civitas Traiectus, id est Uztricht”, één handschrift “Ustreid”.
“Uztricht” en “Ustreid” is Maastricht. De zetel van het bisdom Tongeren werd in de vierde (of vijfde) eeuw overgebracht naar Maastricht.
(Byvanck A.: Excerpta Romana 1e deel, teksten. Den Haag 1931, p.561).

** 3. Gregorius van Tours, ± 590.
Aravatius (Servatius) was bisschop van Tongeren. “Hic vero ad Treiectinse urbem accedens…” (Toen hij echter de stad Traiectum [Maastricht] naderde…).
Aravatius…Triiectensis episcopus…
(Gregorii historiarum I. pp.72,74.; H. van Ommeren: Bronnen voor de geschiedenis van Maastricht in PSHAL, deel 127, 1991, nr 6).

** 4. Gregorius van Tours, ± 590.
Procedente vero tempore adveniens in hac urbe Monulfus episcopus, templum magnum in eius honore construxit…(Toen dan de tijd verstreek heeft bisschop Monulfus, in deze stad [Maastricht] aankomend, tot zijn [Servatius] eer een grote kerk gebouwd…).
(Gregorii confessorum, p. 790; PSHAL 127, 1991, nr.7).

** 5. Childebert II, (Austrasië) 596.
Rijksvergadering koning Childebert II te Maastricht:
Treiectum convenit ut…(te Traiectum [Maastricht] overeengekomen dat…).
(Eckhardt, p.268; PSHAL 127, 1991, nr.8).

** 6. Concilia p.282, 614.
Ex civitate Treiecto Bettulfus episcopus. (Bisschop Bettulfus uit de civitas Traiectum [Maastricht]).
(PSHAL 127, 1991, nr.10).

** 7. Childerik II, (Austrasië) 669/670.
Koning Childerik II vaardigt te Maastricht een oorkonde uit t.b.v. de kloosters Stavelot en Malmédy.
Traiecto feliciter, (gegeven te Traiectum onder goede voortekens).
(Halkin-Roland, t.I, nr.6, p.23; PSHAL 127, 1991, nr.18).

** 8. Ravennatis Anonymi, p.62. ± 690.
…item in predicta Francia Renense iuxta prenominatum fluvium Mosam…sunt civitates, id est Nasaga, Dionantis, Oin, Namon, Neonsigo, Trega. (…eveneens in het bovengenoemde Francia-bij-de-Rijn langs de reeds vermelde rivier de Maas…de volgende plaatsen: Nassogne, Dinant, Hoei, Namen, Luik, Maastricht). In Frisia zijn volgens de Ravennas geen steden, een plaats Utrecht is hem dus niet bekend. Wel vermeldt hij de plaats (of streek) Dorestate in Frisia.

* 9. Beda, Historia ecclesiastica, geschreven ± 730.
696: Donavit autem ei Pippin locum cathedrae episcopalis in castello suo inlustri , quod antique gentium illarum verbo Viltaburg, id est Oppidum Viltorum, lingua autum Gallica Traiectum vocatur.
(Pepijn gaf hem [Willibrord] een plaats voor zijn zetel in zijn beroemde castellum, dat in de oude taal van dat volk bekend is als Viltaburg, dat is, het oppidum van de Vilten, maar in de Gallische taal is het bekend.als Traiectum).
Gezien het voorgaande is het wel zeer onwaarschijnlijk dat Beda Utrecht aanduidt. Maastricht was bekend, over Traiectum-Utrecht bestaat geen bericht uit die tijd en het Romeinse fort Utrecht was vervallen. Voor wat betreft Viltaburg, de enige keer dat uit de context van een bron is op te maken welk Traiectum met Viltaburg bedoeld wordt, blijkt het Maastricht te zijn. (zie nr. 21).
(Beda: Ecclesiastical History of the Englisch people. Penguin Classics, D.H. Farmer, 1990).

* 10. Cartularium van Radboud, oorkonde 1, 722.
…ad monasterium, quod est infra muros Traiecto castro situm constructum,… (…aan het klooster, dat onder de muren van het castrum Traiectum gebouwd is…).
De oorkonde is uitgegeven te Herstal, 20 km ten zuiden van Maastricht. Indien de oorkonde bestemd was voor Utrecht, zou om verwarring te voorkomen welk Traiectum bedoeld werd, een nadere aanduiding verwacht mogen worden. Dit is echter niet het geval. In Maastricht is een klooster bekend sedert het begin van de achtste eeuw, het “monasterio Sancti Servacii”. Abt Wando van Fontenelle verbleef er in ballingschap van 719-747. Karolus… iussit eum…in Traiecto castro exilio trudi.
(Karel …beval dat hij [Wando]…in ballingschap gedreven moest worden, in het fort Maastricht).
(Muller S.: Het oudste cartularium van het Sticht Utrecht. Den Haag 1892.
Gesta Fontanellensis. p.24; PSHAL 127, nr. 59).

** 11. Vita Landiberti I. 735.
706: corpus… beatissimi viri …navigaverunt…ad civitatem eius. (Het lichaam …van de zeer heilige man [Lambertus]… hebben zij naar zijn stad verscheept).
(PSHAL 127, 1991, nr.34).

* 12. Cartularium van Radboud, oorkonde 3 en 6, 753, 769.
753: …Bonefacius archiepiscopus…aecclesie suae sancti Martini, quae est constructa in vico, qui dicitur Treiecto, super fluvium Reno,…(…aartsbisschop Bonifatius…zijn Martinuskerk, die gebouwd is in de plaats die Traiectum genoemd wordt, aan de rivier de Rijn,…).
763 : Gregorius episcopus…ecclesie sue sancti Martini, que est constructa in vico Traiecto, super fluvium Hreni,…
De tekst van deze twee oorkonden wijst inderdaad op Utrecht. De titel “episcopus” voor Gregorius is echter niet juist. Gregorius is nooit tot bisschop gewijd. Bonifatius was wel aartsbisschop (van Mainz), maar niet van Traiectum. De afschriften van beide oorkonden wijken in de tekst blijkbaar af van de tekst in de originele oorkonden. En uitsluitend in deze twee oorkonden staat de toevoeging “super fluvium Reno (Rheni)”. Ze staan daarmee alléén in het totale overzicht van de plaatsnaam Traiectum. We mogen aannemen dat ook op déze plaatsen in de afschriften correctie of interpolatie heeft plaatsgevonden.
(Muller S.: Het oudste cartularium van het Sticht Utrecht. Den Haag, 1892).

* 13. Cartularium van Radboud, oorkonde 4, 753.
…apostolicus vir et in Christo pater Bonifacius, urbis Traiectensis episcopus,… (…apostolische heilige man en vader in Christus, Bonifacius, bisschop van de stad Traiectum…).
In de Egmondse codex is tussen de woorden Bonifacius en Traiectensis ruimte overgelaten ter lengte van één woord. In het Liber Donationum staat: “urbis Traiectensis episcopus”. Bij het 8e eeuwse Utrecht, zoals men zich dit voorstelt, past de term “urbis” niet, vandaar dat Muller ervoor kiest “urbis” weg te laten. Bij Maastricht komt de uitdrukking “urbis” regelmatig voor.
(Muller S.: Het oudste cartularium van het Sticht Utrecht. Den Haag, 1892).

** 14. Martyrologium Hieronymianum. 772.
III Idus Maias…in Treiecto depositio sanctissimi Servatii, episcopi et confessoris. XI Kalendas Iunias…in civitate Treiecto dedicatio basilice sancti Michahelis Archangeli.
(3 mei…in Traiectum [Maastricht] de depositio van de zeer heilige Servatius, bisschop en belijder. 21 mei… in de stad Traiectum [Maastricht] de wijding van de basilica [kerk of kapel] van de heilige aartsengel Michaël).
(PSHAL 127, 1991, nr.41),

** 15. Diplomatum Karolinorum, t. I, nr.122. 779.
…ut per ullos portos neque per civitates tam in Rodomo quam …neque in Treiecto, neque in Dorestade…teloneus exigetur. (… opdat noch in handelsplaatsen, noch in steden, zowel in Rouaan… als in Maastricht, als in Dorestate…tol wordt geëist).
(Poelman H: Geschiedenis van den handel van Noord-Nederland. Den Haag, 1908.
PSHAL 127, 1991, nr. 43).

* 16. Vita Bonifatii door Willibald. Geschreven ± 780.
716: Bonifatius vaart van Lundenwich (London) naar Dorstet… Vervolgens gaat hij naar Trecht, waar hij enkele dagen moet wachten op de komst van Radbod, aan wie hij zijn plannen wil voorleggen.
753: Bonifatius benoemt zijn koorbisschop Eoban tot bisschop van Traiectum. …suo chorepiscopo Eoban…injuncto sibi episcopio in urbe quae vocatur Trecht, subrogavit. (zijn koorbisschop Eoban…
na hem het ambt van bisschop te hebben gegeven in de stad die Trecht genoemd wordt).
754: Na de moord op Bonifatius wordt deze, en de andere martelaren, na enige dagen over het Almere vervoerd naar Traiectum. …perductum est ad supradictam urbem quae dicitur Trecht.
Willibald spreekt dus over “urbs Trecht”.
(M.G.S. II, p.338; M.G.S. II, p.349).

* 17. Vita Willibrordi door Alcuinus. Geschreven ± 790.
690: …viro Dei …naviganti…ostia Hreni …et mox ad castellum Traiectum, quod in ipsa ripa eiusdem fluminis situm est, pervenerunt… ( Gods heilige [Willibrord]…zeilde in …de monden van de Rijn… en spoedig kwam hij aan in het castellum Traiectum, dat op de oever van dezelfde rivier gelegen is).
Uit een gedicht van Alcuinus is min of meer af te leiden dat hij (Alcuinus) bij een andere gelegenheid van Traiectum over Dorestate naar Keulen vaart. In beide teksten is Utrecht als Traiectum goed in te passen.
Zo we geloof hechten aan de tekst van Alcuinus moeten “de monden van de Rijn” bij het huidige Katwijk gesitueerd worden. De Zeeuwse wateren worden echter veeleer als de “Ostia Rheni” beschouwd, daar de Rijn bij Katwijk al vroeg verzand is. Uit het gedicht van Alcuinus is op te maken dat zijn schip met een lang touw de rivier werd opgesleept. De afstand tot Traiectum is uit vita noch gedicht vast te stellen. Alcuinus benadrukt in zijn vita van Willibrordus de deugden en heiligheid van Willibrord. Aan juiste historische en geografische gegevens besteedt hij weinig aandacht.
(M.G.S. Rerum Merovingicarum VII, p.120-121; Alcuini Carmina).

* 18. Vita Gregorii door Ludger. ± 800.
Beatus Gregorius Traiectum antiquam civitatem et vicum Dorstad cum illa irradiavit…( De heilige Gregorius verlichtte met zijn geloofsleer de oude stad Traiectum en de beroemde plaats Dorestate…).
Dat Ludger Utrecht - zoals we ons die plaats zouden moeten voorstellen rond 750 - als “antiquam civitatem” omschrijft, is in feite uitgesloten. Die term past in die tijd alleen voor de stad Maastricht.
(M.G.S. 15.I, p.71).

** 19. Einhardi translatio. ± 830.
…monasterio Sancti Servatii…quod situm est in ripa Mosae fluminis in vico qui hodieque Traiectus vocatur…estque habitantium et praecipue negotiatorum multitudine frequentissimus. (…in het klooster van St.Servatius …dat gelegen is op de oever van de rivier de Maas, in een handelsplaats die thans Traiectum heet… en zeer veel inwoners telt, voornamelijk kooplui).
(PSHAL 127, 1991, nr.56).

* 20. Cartularium van het Sticht Utrecht. Oorkonden 9e eeuw.
In een oorkonde van Karel de Grote, gedateerd 777, juni 8, wordt voor het eerst de uitdrukking Traiecto veteri gebruikt. De oorkonden uit 815, 846, 854, 896, 914, zijn gericht aan: veteris Traiecto aecclesio episcopus…(aan de bisschop van de kerk van het oude Traiectum). Deze term is ook hier veeleer op Maastricht dan op het 9e eeuwse Utrecht, zoals we het ons zouden moeten voorstellen, van toepassing.

** 21. Gesta Fontanellensis. Geschreven ± 835.
Karolus…iussit eum…et in Traiecto castro exilio trudi, quod antiquo gentium illarum vocabula Viltaburg, id est oppidum Wiltorum vocabatur veri lingua gallica Traiectum nuncupatur.
(Karel… beval dat hij [Wando]…in ballingschap gedreven moest worden, in het fort Maastricht, dat in de oude taal van dat volk bekend is als Viltaburg, dat is, het oppidum van de Vilten, maar in de Gallische taal is het bekend als Traiectum). De schrijver van de “Gesta” heeft blijkbaar deze tekst gelezen bij Beda. Dat hij zich vergist, en niet Maastricht bedoelt, is vrijwel uitgesloten. 90 Jaar na datum moet hij zeker wel geweten hebben, in welke stad St.Servatius vereerd werd.
Erat autum adhuc in exilio idem Wando in Traiecto castro.in monasterio videlicet beati Servatii. (Wando zelf echter was nog in ballingschap, in het fort Maastricht in het klooster namelijk van St. Servatius).
(M.G.S. II, p.277; PSHAL 127, nr. 59).

* 22. Cartularium van het Sticht Utrecht. 4 Schenkingen 9e eeuw.
828: … ad ecclesiam Sancti Martini in Traiecto veteri constituta, (aan de kerk van St.Martinus gebouwd in het oude Traiectum).
834: … ad ecclesiam Sancti Martini que constructa est in castello Traiecto, (aan de kerk van St.Martinus die gebouwd is in het castellum Traiecto).
838: …Albricus…Traiectensis ecclesie episcopus … (…Albricus…bisschop van de kerk van Traiectum).
850: …Ludgerus…Traiectensis ecclesie episcopus…(…Ludgerus…bisschop van .de kerk van Traiectum).
In de 9e eeuw worden oorkonden gericht of schenkingen gedaan aan de bisschoppen van de kerk van (het oude) Traiectum. Over een enkele tekst uit de 8e eeuw zou nog twijfel kunnen bestaan of Utrecht bedoeld wordt. Er is geen enkele tekst uit de 9e eeuw waaruit af te lezen valt dat Utrecht aangeduid wordt..

** 23. Capitularia, t.II, nr.204, p.68. ± 854.
Haec…capitula acta sunt, quando tres reges…simul convenerunt secus municipium Treiectum … (Deze …bepalingen zijn gemaakt toen de drie koningen [Lotharius, Karel de Kale, Lodewijk de Duitser]…even voorbij de versterkte nederzetting Traiectum [Maastricht] samenkwamen…).
(PSHAL 127, 1991, nr.67).


* 24. Verdelingsverdrag van Meerssen. 870.
Et hac est divisio, quam sibi Hludowicus accepit: Coloniam, Treveris, Uttrecht, Strastburch, Basulam…(Dit is het deel dat Lodewijk ontving: Keulen, Trier, Trecht, Straatsburg, Basel…).
Het hier genoemde “Uttrecht” is m.i. niet Utrecht, maar Maastricht. De aanduiding Uztricht, Ustreit, voor Maastricht komt vaker voor.
(Annales Bertiniani 870).

** 25. De Noorman Roric in Maastricht. 872.
Et in Octobrio mense navigio per Mosam usque Treiectum veniens, cum Rorico et Rodulfo Nortmannis, qui obviam ei navigio venerant, locutus, Roricum sibi fidelem suscepit…(In de maand October kwam hij [Karel de Kale] met een schip over de Maas tot Maastricht; en hij heeft, nadat hij gesproken had met de Noormannen Roric en Rodulf die hem met een schip tegemoet waren gekomen, Roric als zijn vazal aangenomen…).
(Annales Bertiniani, p.188; PHSAL 127, 1991, nr.73).

** 26. De Noormannen verwoesten Maastricht. 881.
…Plurima loca in regione regis nostri vastaverunt, hoc est Cameracum, Traiectum et pagum Haspanicum totamque Ripuariam, (…zij hebben zeer veel plaatsen verwoest in het rijk van onze koning, namelijk Kamerijk, Maastricht, en de Haspengouw, en heel Ripuarië).
(Annales Fuldenses, p. 114; PSHAL 127, 1991, nr.75).

** 27. Koning Arnulf belegt een rijksvergadering te Maastricht. 891.
…actum Traiecto tempore regie sessionis…(gedaan te Traiectum [Maastricht] ten tijde van de zitting van de koning…).
(Arnolfi diplomata, nr.92; PSHAL 127, 1991, nr.79).

Conclusie: Bovenstaand overzicht overziende, moet m.i. geconcludeerd worden dat er vóór ± 900 slechts één stad ”Traiectum” bestond, het huidige Maastricht. Zelfs indien we de traditie van Willibrords zetel te Utrecht voor waar zouden nemen, zou het 8e eeuwse Utrecht niet méér kunnen zijn dan een jonge, bescheiden nederzetting. Het kan immers moeilijk ontkend worden dat Utrecht na
± 275 eeuwenlang onbewoond was. Dit in tegenstelling tot Maastricht dat continu bewoond bleef; waar handel, tol, en muntslag, aanwijsbaar zijn; waar zich de zetel van het bisdom Traiectum bevond, waar koningen verbleven. Termen als “urbis”, “antiquam civitatem”, en “Traiecto veteris”, zijn op het 8e eeuwse Utrecht niet van toepassing. Het feit dat een nadere aanduiding bij “Traiectum” vóór de tiende eeuw steeds ontbreekt, evenals bronnen die overtuigend naar Utrecht verwijzen, moet tot nadenken stemmen. De vraag “Utrecht of Maastricht?” verdient zeker de aandacht.